پژوهش و تصحیح کتاب شاهد صادق(باب سوم) تألیف میرزا محمد صادق مینا

امروزه بخش عظیمی از میراث علمی و ادبی بازمانده از اندیشمندان بزرگ ایران زمین به صورت نسخه های خطی در گوش? کتابخانه ها و موزه های ایران و جهان و به دور از دسترس عموم قرار د ارند. جستجو و بررسی مختصر در فهرست نسخ خطی ما را با انبوهی از آثار ارزشمند در زمینه های گوناگون علمی مواجه می کند، که چه بسا به دلیل ناشناخته ماندن ارزش تحقیقی آنها، همچنان دور از دسترس جامعه علمی قرار گرفته اند. گاهی تصحیح یک نسخه می تواند گره از تردید و ابهام بزرگ تاریخی بگشاید. بعضاً آثار گرانقدری از مفاخر هنوز هم که هنوز است، به دست تصحیح و چاپ سپرده نشده است. تصحیح این آثار نیاز به عزمی راسخ و تربیت نسلی از دانش آموختگان و متخصصان این رشته دارد تا گامی بزرگ در آماده سازی این نسخ و چاپ و تدوین آنها برداشته شود. شاهد صادق از نمونه های بارز و منحصر به فرد چنین نسخه هایی است. این نسخ? خطی، دانشنامه ای بزرگ در موضوعات متنوع علمی، ادبی، تاریخی، جغرافیایی، دینی و اخلاقی و مشتمل بر آیات و احادیث و حکایات و امثال فراوانی است که مولف آن، "میرزا محمد صادق" مشهور به "میرزا صادق مینا" (1018-1061ق) در عصر صفوی، در 37 سالگی به سال ????ق. آغاز و در 1059ق. در اکبرآباد و در زمان شاه شجاع بهادر به اتمام رسانید. این کتاب تاکنون به سبب تصحیح و چاپ نشدن آنچنانکه باید مورد توجه معاصران قرار نگرفته است. با توجه به وجود تعدد نسخ خطی از این دانشنامه بزرگ در کتابخانه های ایران و هند که بیانگر اهمیت آن در ادوار و قرون مختلف است و اشتمال آن بر اشارات تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی و ادبی عصر گورکانی در هند می تواند اطلاعات ذی قیمتی در اختیار مخاطب قرار دهد و آنها را با شیوه زندگی، آداب، رسوم، اعتقادات، باورها و آیین های عصر صفوی و گورکانیان در ایران و هند آشنا کند. از این نظر تصحیح و تنقیح آن، امری ضروری است. دانشنامه ها آثاری هستند که در زمان های گوناگون برای پاسخگویی به سوالات متفاوت بشر در حوزه های مختلف طراحی شده اند. اینگونه آثار با در برگرفتن شاخه های گسترده ای از دانش در یک جلد یا یک مجموعه، انسان را از داشتن مجموعه ای کتاب بی نیاز کرده اند. در دایرهالمعارفها با مراجعه سریع به کلمه مورد نظر، اطلاعات نسبتاً جامع و مختصری نسبت به موضوع پیدا می کنیم. کتاب «شاهد صادق» با درنظر گرفتن این اصل در زیرمجموعه دانشنامه ها قرار می گیرد. البته تفاوت هایی بین این دسته آثار با دانشنامه های امروزی به چشم می خورد که از آن جمله طرز قرار گرفتن مداخل است. در دانشنامه های امروزی مداخل به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده اند؛ اما این کتاب در مرتب کردن مداخل به ارتباط موضوعی هر باب توجه کرده است. وجود 19 نسخه از این کتاب در کتابخانه های ایران نشان از اهمیت آن در ادوار مختلف دارد. از بین نسخه های موجود، یک نسخه به عنوان نسخ? اساس، دو نسخ? بدل و یک نسخه به عنوان معین انتخاب شده است. نسخ? اساس متعلق به کتابخان? سازمان اسناد و کتابخانه ملی، از نظر کتابت در مقایسه با دیگر نسخه ها قدیمتراست. خط نسخه خواناست. سرفصلها و اسمهای علم با مرکب قرمز نوشته شده است. زیر عبارات عربی با مرکب قرمز خط کشی شده است. نسخه، شامل جداول و نقشه هاست. بقیه نسخه ها جای جداول و نقشه ها را خالی گذاشته است. نسخه بدل اول، متعلق به کتابخانه ملک، و نسخه بدل دوم متعلق به کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و نسخ? معین، متعلق به کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی است.